Whakarāpopotonga

Whakamahinga i Te Rautaki Reo Māori.

Whakamōhiotanga

He rautaki 25-tau Te Rautaki Reo Māori (te Rautaki) hei whakarite, hei whakatakoto tika i ngā mahinga a te kāwanatanga ki roto i ngā whakahaere whakahou reo Māori. I hangaia ngātahi e Te Puni Kōkiri – te Manatū mō te Whanaketanga Māori (TPK) me Te Taura Whiri i te Reo Māori – te Kōmihana Reo Māori i raro i te whakamanatanga a te Komiti Mātua a te Pāremata i te marama o Hōngongoi 2003, i tuhia i te marama o Whiringa ā nuku 2003. E whakarārangi ana anō te Rautaki i ētahi wāhi whakahirahira, ka tau ki te Māori te tūranga ārahi ki ngā mahinga hei whakahou i te reo Māori.

E hangaia ana e te Rautaki tētahi pou tarāwaho o ngā pokapū ārahi toko ono: Te Puni Kōkiri, Te Taura Whiri, Te Māngai Pāho -Te Pokapū Tuku Pūtea mō te Pāoho Māori, Te Manatū Taonga, Te Tāhuhu o te Mātauranga, me te Puna Mātauranga o Aotearoa (Whare Pukapuka ā-motu). Kei ia pokapū te mana whakahaere i tētahi wāhanga, i ngā wāhanga rānei, pērā i te akoranga reo Māori, te pāoho reo Māori rānei.

Kei raro i te mana whakahaere a TPK, ko te whakarite, te arotake me te aromatawai i te Rautaki. Hei wāhanga o tēnei mana whakahaere me arotake e TPK ngā ahunga atu ki ngā whāinga 25-tau ia rima tau. Tētahi, te whakahau a te Komiti Matua a te Pāremata, me aromatawai te Rautaki hei te tau 2008/09, me te arotahi atu ki ngā momo take a te Rautaki, tāpiri atu ki ngā huanga, te tūranga o te Kāwanatanga, me te honohononga i waenganui i te Māori me te Kāwanatanga.

He aha i mahia ai e mātou tā matou arotake

I whakahaeretia e mātou he arotake mahinga kia kite ai mātou, mehemea kei te hāngai atu ngā whakahaere a ngā pokapū ārahi ki ngā hiahia a te Rautaki. Ko tā mātou whāinga ko te tuku kupu tūturu ki te Pāremata mehemea kei te whakarite pai rawa atu ngā mahinga whakahou reo Māori a te Kāwanatanga, me te mea kei te whakamahia mā roto i ngā whakamahinga a ngā pokapū ārahi i te Rautaki.

Te pae me ngā hiahia arotake

I arotahi atu tā mātou arotake ki ngā pātai e toru:

  • kei te hāngai ngā whakaritenga mahi Rautaki a Te Puni Kōkiri?
  • i hāngai ngā mahinga mahere Rautaki a ngā pokapū ārahi?
  • kei te aromatawai a TPK i ngā huanga a te Rautaki, kei te arotake rātou i te hāngaitanga o ngā mahinga reo Māori a te Kāwanatanga?

Kāhore mātou i whakamātau i ngā mahinga a ngā pokapū ārahi, ki te whakatutuki i ā rātou mahere Rautaki, i te mea i waho ake kē ēnei mahinga i te pae o tā mātou arotake. Te āhua nei, kāhore i te ahu whakamua ngā mahinga mahere Rautaki ki te wāhi e hua ake ai he tikanga hei aromatawai i ngā ahunga o ia wāhi.

Ko tā mātou hiahia kē, ka taea e TPK te whakahaere i āna mahinga whakarite, aromatawai, arotake i runga i ngā tikanga whakahāngai, tikanga rite tonu. Ko TPK anō te mana whakahaere i ngā kaupapa mahere reo Māori. Kāhore mātou i arotake i tēnei āhua o ngā mahi a TPK i roto i tā mātou arotakenga, i te mea kei waho ake o te mana whakahau o te Tumuaki o te Mana Arotake, te tuku whakaaro mō ngā kaupapa here.

Ko tā matou tūmanako kua oti kē e ngā pokapū ārahi kātoa te hanga mahere whakamahinga hāngai i mua i ngā rā otinga kua takoto i roto i te Rautaki. Ko ngā take e tika ana ki roto i tētahi mahere whakamahinga Rautaki hāngai Kāwanatanga ko:

  • te whakaahua i ngā wāhi mana whakahaere a te pokapū, tāpiri atu ki te whakaahuatanga o ngā kaiwhaiwāhi i roto i tērā wāhanga;
  • te whakaahua ka pēwhea te pokapū e ārahi ki roto i ōna wāhi;
  • te whakaatu i ngā huanga rima-tau e takoha atu ana ki ngā whāinga 25-tau o te Rautaki, me ngā mahinga i roto i te wāhi whakahaere ka kawe i ēnei huanga;
  • te whakaahua i ngā mahinga ka whai te pokapū ki te tautoko i te whakahoutanga o te reo Māori; me
  • te whakaahua i ngā tikanga whakaine i te ahunga atu ki ngā huanga, tāpiri atu ki ngā whāinga rima-tau.

Ngā mea i kitea e mātou

Whakaritenga me ngā tautokohanga a Te Puni Kōkiri

I kitea e mātou, tae mai ki te tau waenga-2004, i te mahi kaha tonu a TPK ki te whakarite me te tautoko i ngā pokapū ki te whakamahi i te Rautaki. I raro i tētahi wāhanga o tana tūranga kaupapa here, i te mahi anō a TPK i runga i ngā kaupapa here me ngā whakamahere mō te whanaketanga reo whānau, me tētahi hōtaka pārongo, e whakatairanga ana i te reo Māori. Heoi, kāhore ngā whakaritenga me ngā tautokohanga a ngā pokapū ārahi i te tīmatanga, i te hāngai tōtika atu ki ngā wero i mua i ia pokapū, me te rōpū pokapū ārahi whānui. Tētahi, i te rerekē te piriponotanga a ngā pokapū ki ngā mahere Rautaki i waenga i tēnei wā. He mahi uaua ki ngā pokapū ki te whakatutuki i ā rātou mahere Rautaki.

Mō te wā, waenga-2004 ki te tīmatanga o 2005, paku noa iho ngā mahinga a TPK e pā ana ki te Rautaki, i te mea e whakawhiti kaimahi ana rātou. Iti noa iho ngā whakapātanga i waenga i a Te Puni Kōkiri me ngā pokapū i taua wā. Nā tēnei mānawanawa kōrerorero, tautoko, whakaritenga, ka nui ake te uauatanga ki ngā pokapū ki te whakaoti i ā rātou whakamahere Rautaki.

I te tau 2005, ka hoki anō a TPK ki te mahi ki te Rautaki. Kua hāngai pai ake ngā whakaritenga me te tautoko ka tukua ki ngā pokapū i te mea he māramatanga pai ake tā TPK mō ngā wero me ngā hiahia a ia pokapū ārahi. He tirohanga ngohengohe ake tā TPK mō te kaha o ia pokapū ki te whakamahi i ngā tikanga whakamahere Rautaki. Kua maha ake anō te whakatū i ngā hui ngātahi hei whakarite mahere, hei whakawhiti pārongo.

E rua ngā huanga rima-tau a TPK mō tana tūranga whakariterite, aromatawai, e whai ana kia tutuki i mua o te tau 2008. Ko ngā huanga nei ko:

  • te whakamārama ake i ngā pūtake a ngā kaupapa here reo Māori me ngā kōkiri kāwanatanga e whakahāngai ana ki te Rautaki; me
  • te whakarite tōtika i ngā kaupapa here reo katoa kia pūmau ai tētahi huarahi kāwanatanga motuhake ki te whakahoutanga i te reo Māori.

Kia tutuki ai ēnei huanga i mua o te tau 2008, te wā ka tirohia anō te Rautaki, me piripono ngā pokapū ārahi katoa, me TPK, ki te Rautaki, me oti moata anō ngā mahinga.

Whakamahere Rautaki pokapū ārahi

Ahakoa te mahinga a ngā pokapū ārahi i ngā mahere whakamahinga tauira, kāhore tētahi pokapū i whakatutuki mahere i runga i ngā hiahia a te Rautaki, i mua o te 30 o Pipiri 2004, te rā katinga i whakatakotohia e te Komiti Matua a te Pāremata.

Mai i taua wā, kua āta whakaarotia e TPK me ngā pokapū ārahi, ngā whāinga kia tutuki pai ai ngā hiahia whakamahere a te Rautaki. Kei te mahi haere tonu ētahi pokapū ki te hanga mahere whakamahinga. I tua atu, kua mahi ngā pokapū ki te whakatutuki i ngā hiahia whakamahere a te Rautaki mā ētahi ake tikanga, pērā i ngā hononga atu ki te Rautaki i roto i ā rātou Pānui Whāinga, ki te hono atu rānei ki te Rautaki mā ētahi atu rautaki.

Me mahi ngā pokapū ārahi ki te whakatere ake ā rātou whakamaheretanga kia tutuki tere ngā hiahia whakamahere. Mā te whakatutuki i ngā hiahia nei, tāpiri atu ki te whakatakoto huanga, me ngā whāinga mārama, ka whiwhi tētahi huarahi me te tūāpapa mahinga ake ki roto i ngā momo wāhi katoa mō te mana whakahaere ki runga i ngā pokapū ārahi katoa.

I kite mātou i te putanga mai o ngā momo wero ki ngā pokapū ārahi i a rātou e whai ana ki te whakamahi i te Rautaki. I roto i ēnei wero kō:

  • tētahi roanga wā poto rawa i te tīmatanga, hei whakaoti i ngā whakamahere;
  • te kore māramatanga i te tīmatanga mō te tūranga o ngā pokapū hei kaiārahi i roto i ō rātou wāhanga mana whakahaere;
  • te kore whai mana a TPK ki te whakahau i ngā pokapū ārahi ki te whakamahi i ā rātou Rautaki;
  • te kore whai mana o ngā pokapū ārahi ki te whakahau i ngā kaiwhaiwāhi ki te whakamahi i te Rautaki;
  • te mahi uaua ki te whakatakoto i ngā huanga me ngā whāinga ngāwari, te mea nui, ngā huanga e here ana kia oti tonu ngā takoha o ngā kaiwhaiwāhi; me
  • te kore rawa whakawehe mō ngā mahi whakamahere, whakamahi, me te whawhai o ngā take tuatahi i roto i ngā pokapū.

Kua ahu whakamua ngā pokapū ki te whakatika i ēnei wero. Heoi, kei te rerekē ngā ahunga whakamua o ngā pokapū ārahi mō ngā mahi whakamahere me te piriponotanga atu ki te Rautaki.

Ko tētahi o ngā wero mō ngā pokapū kāhore i te arotahi mārama atu ki te reo Māori, kāhore rānei he hononga kaha ki ngā kaiwhaiwāhi tika i roto i ō rātou wāhi mana whakahaere, ko te whai māramatanga, ki te whakamahi i ō rātou tūranga kaiārahi i roto i ō rātou wāhi mana whakahaere. Kia ahu whakamua tonu ngā mahinga ki te Rautaki, me mahi tahi ngā pokapū ārahi me TPK, ki te hanga māramatanga tohatoha me pēwhea ngā pokapū ārahi e whakatutuki ai i ō rātou ake tūranga kaiārahi i roto i ngā wāhi whakahaere, tāpiri atu ki te hanga tikanga pai rawa atu ki te mahi tahi ki ngā kaiwhaiwāhi.

Ko Te Taura Whiri i te reo Māori, me Te Māngai Pāho, ngā pokapū e rua e arotahi kaha ana ki te reo Māori, koia nei rāua kua ahu whakamua mō ngā mahere me ngā whakamahinga Rautaki.

Aromatawai me te arotake

Kua oti i a Te Puni Kōkiri tōna mahi ki te aromatawai i te oranga o te reo Māori, mā runga i ngā rangahau o te oranga o te reo Māori, me ngā waiaro atu ki te reo Māori.

Kei roto i te Rangahau o te Oranga o te reo Māori, 2006, a Rangahau Aotearoa, i tuhia e TPK i te marama o Hōngongoi 2007, e whakaatu ana i te pikinga kaha tonu o te maha o ngā pakeke Māori e taea te kōrero, te pānui, te tuhi i te reo, me te mārama atu ki te reo Māori. Kei te tohu anō i te ahunga whakamua o ngā mahi whakakaha tūturu whakawhiti i te reo ki te reanga e whai ake ana, i te mea he maha ngā pakeke Māori e kōrero Māori ana ki ā rātou tamariki ki roto i ō rātou kāinga me ngā hapori.

Kāhore anō a TPK kia aromatawai i te hāngaitanga me te kakamatanga o ngā wāhi mana whakahaere reo Māori, i runga i te pou tarāwaho aromatawai, aroturuki, i rārangitia i roto i te mahere whakamahinga Rautaki tauira a TPK. I pēnei ai, i te mea kāhore i ahu whakamua atu ngā mahi whakamahere Rautaki a ngā pokapū ārahi ki te whakawhiwhi tūāpapa hei whakamātau i ngā mahinga, i mua o te tau 2005/06, te wā i whakatakotohia kia tīmata ngā mahi aromatawai.

Heoi, kua oti i a TPK he rangahau whānui ake me te arotakenga kaupapa here, ki runga i ngā momo wāhi e pā ana ki te reo Māori. Ki tō mātou whakaaro ahakoa te mahi pai o ēnei mahinga, kāhore i hangaia he arotakenga whakapūnaha o ngā mahinga reo Māori ki roto i te wāhi mana whakahaere a te Kāwanatanga.

Kua kitea anō e mātou te whakarerekētanga o ngā whakamahinga whānui a TPK ki te aromatawai i ngā mahinga a ngā pokapū, mai i te tau 2003, kua huri kē ki te aromatawai haere tonu, kāhore i te aroturuki i ngā mahinga ki muri. I runga i tēnei whakarerekētanga tērā te pou tarāwaho aromatawai kei roto i te mahere whakamahinga a TPK kua kore e hāngai tika ināianei.

Kei te whakaaro a TPK ko ngā rangahau me ngā mahinga aromatawai kaupapa here kua oti i a rātou, koia nei ka tuku i a rātou ki te whakaoti i te arotakenga mō Aotearoa whānui i te hāngaitanga o ngā kaupapa here me ngā kōkiri reo Māori a te Kāwanatanga, i whakarārangitia hei otinga i te tau 2007/08 i roto i tā rātou mahere Rautaki tauira.

Ā mātou tūtohutanga

Tutohutanga 1
E tutohu ana matou me whakapumau a Te Puni Kokiri kia whai take aromatawai nga whakamohiotanga ki te Minita mo nga Take Maori, mo te ahunga whakamua ki nga whakamahinga i te reo Maori.

Tutohutanga 2
E tutohu ana matou kia whakaritea e ia pokapu arahi tetahi kirimini marama ki Te Puni Kokiri mo nga ahuatanga tino pai mo ia pokapu ki te whakatutuki i nga whakahau whakamahere Rautaki Reo Maori me te whakapumau kua tutuki i runga i nga tikanga kei te kirimini.

Tūtohutanga 3
E tūtohu ana mātou kia hono kaha ake Te Manatū Taonga ki ngā kaiwhaiwāhi take nui ki roto i te wāhi toi reo Māori ki te whakamanawa haerenga ngātahi i waenga i ngā mahinga āhua reo Māori a ngā kaiwhaiwāhi, me ngā whāinga 25-tau a Te Rautaki Reo Māori.

Tūtohutanga 4
E tūtohu ana mātou kia mahi tahi a TPK me ērā atu pokapū ārahi ki te tautuhi me pēwhea ia pokapū ārahi e whakaako i ngā kaiwhaiwāhi kei roto i tāna rāngai kia hāpaitia e rātou ngā whakamaheretanga me ngā whakamahinga Rautaki Reo Māori.

Tūtohutanga 5
E tūtohu ana mātou kia mahi tahi a Te Puni Kōkiri me ērā atu pokapū ki te hanga huanga Rautaki Reo Māori rima-tau kia whiwhi i tētahi arotahi mō ngā mahinga pokapū ārahi me ngā kaiwhaiwāhi, ki ngā wāhi katoa o ngā mana whakahaere.

Tūtohutanga 6
E tūtohu ana mātou kia tautuhia e ngā pokapū ārahi ngā huanga tohatoha e tika ana kia tautuhia.

Tūtohutanga 7
E tūtohu ana mātou kia mahi tahi a Te Puni Kōkiri me ērā ake pokapū ki te hanga i ngā whāinga rima-tau, ki te whakaine atu ki ngā huanga rima-tau, ka whakatāpiritia ēnei whāinga ki ngā whakamaheretanga kei mua.

Tūtohutanga 8
E tūtohu ana mātou me mahi tahi ngā pokapū ārahi me Te Puni Kōkiri ki te aromatawai i ngā mahi kei ia pokapū ki te whakatutuki hāngai i te Rautaki Reo Māori, me ngā rawa e hiahiatia ana hei whakatutuki i aua mahi.

Tūtohutanga 9
E tūtohu ana mātou me whakaaro e ngā pokapū ārahi me pēwhea rātou e whakawātea i ngā rawa e hiahiatia ana hei whakamahi i Te Rautaki Reo Māori, me te whakamōhio atu ki ō rātou Minita mehemea kāhore ngā rawa i te rawaka.

Tūtohutanga 10
E tūtohu ana mātou kia whakatakototia ngā take tuatahi o ngā wāhi 10, o te mana whakahaere kāwanatanga mō te whakahoutanga reo kua rārangitia e te Rautaki Reo Māori, hei wāhanga o te aromatawaitanga kua maheretia i te Rautaki Reo Māori hei te tau 2008/09.

Tūtohutanga 11
E tūtohu ana mātou kia whakamāramatia e te arotake 2008/09 o Te Rautaki Reo Māori te āhua me te whānuitanga o te tūranga aromatawai a Te Puni Kōkiri e pā ana ki te mahinga reo Māori a te Kāwanatanga.

kei runga